Eén van de bekendste satirische werken uit de 18^e eeuw is Reize door het Aapenland van J.A. Schasz M.D., pseudoniem voor Gerrit Paape. Gerrit Paape was erg betrokken bij de strijd tussen de patriotten en orangisten eind 18^e eeuw. Paape was tegen het oude politieke systeem en wilde verandering. Hij wilde meer democratie. In zijn werken uit Paape op een satirische manier zijn kritiek op de politiek en met zijn satirische proza lijkt Paape een schrijver van alle tijden. In de 18^e en 19^e eeuw zie je veel verschillende literaire stromingen. Reize door het Aapenland is een passend voorbeeld van een boek uit de verlichting.

Een van de belangrijkste kenmerken uit de verlichting is dat de mens zelf verantwoordelijk was voor zijn of haar leven en niet god. Zo hield volgens Spinoza de natuur zichzelf in beweging en kwam god daar niet bij kijken. Volgens Spinoza waren geestelijken zelfs overbodig en was scheiding van kerk en staat meer dan nodig. (De verlichting, z.d.). Ook in Reize door het Aapenland zie je terugkomen dat mensen zelf verantwoordelijk zijn. De apen willen in het Apenland het recht in eigen handen nemen en zoeken manieren om meer op de mensen, die zij als beter zien, te lijken. Hierover wordt een vergadering gehouden door de apen. Aap nummer drie, de president, kondigt de vergadering aan: “Onze bijeenkomst heeft thans tot doel uit te vinden wat er ten opzichte van onze uiterlijke gedaanten noodzakelijk hervormd moet worden.” (Reize door het Aapenland, J.A. Schasz p.18).Ze vinden dat het beter is als ze hun staarten af hakken, want mensen hebben die toch zeker ook niet. God, die in eerdere eeuwen juist in het middelpunt stond, wordt überhaupt niet genoemd in het boek. 

Ook de satirische schrijfstijl van Paape is een kenmerk van de verlichting. Hiermee geeft Paape namelijk kritiek op het politieke gezag. Tijdens de verlichting zag je dat mensen hun commentaar op de samenleving uit gingen spreken. Het uiten van je mening werd normaal. In het boek zie je de politieke situatie terugkomen door het verschil tussen Aap nummer 1 en Aap nummer 5. Aap nummer 1 is slim en is bereid veel te doen voor het volk, terwijl Aap nummer 5 juist vanuit eigenbelang handelt. Zijn doel is om zoveel mogelijk macht te krijgen, het gene waar Paape juist kritiek op heeft, maar dit gaat genadeloos fout. Door zijn charismatische manier weet hij iedereen mee te krijgen en vindt er een massale afhakking van de staarten plaats. De bedoeling was dat de apen bij elkaar de wonden dicht zouden naaien, maar zodra de apen hun staart hebben verloren heerst er zulke paniek dat ze dat helemaal vergeten. Uiteindelijk sterven de meeste apen hierdoor. Als Aap nummer 5 eenmaal doorheeft wat hij heeft aangericht vlucht hij weg: “De Vijfianen, ziende wat het gevolg van hun dwingelandij was, dropen beschaamd af en verborgen zich in hun rijkgeladen okkernotenbomen.”(Reize door het Apenland, J.A.Schasz, blz.45). Nummer één probeert juist zoveel mogelijk apen te redden: “Nummer Een, met al de zijnen, schoot te hulp en bepleisterde alle bloedende apegaten die hij kon bereiken […]Hij verzorgde de zieken, paste op hen en droeg met eigen handen de doden uit hun midden weg.” (Reize door het Apenland, J.A.Schasz, blz.45). Hiermee geeft Paape dus kritiek op het grote eigenbelang dat de leiders van Nederland toen hadden, terwijl ze eigenlijk het volk vergaten.

Ook zag je in de 18^e eeuw dat de imaginaire reisverhalen populairder werden. Vanuit de verlichting is dat gemakkelijk te verklaren: de ontevredenheid steeg en het was tijd voor verandering. Er werd gedroomd en gefantaseerd over een beter land. Deze gedachtes wisten schrijvers te verwerken tot vermakelijke reisverhalen: de imaginaire reisverhalen. Reisverhalen waren al eerder populair, maar een groot verschil met de eerdere reisverhalen en deze imaginaire reisverhalen is dat deze, zoals de naam al aangeeft, zelf bedacht zijn. Wel kwamen er vaak feitelijke details in de imaginaire reisverhalen voor om ze toch geloofwaardig te maken. Het kwam dan ook regelmatig voor dat mensen de verhalen toch geloofden. (Imaginaire reisverhalen, z.d.).

De imaginaire reisverhalen speelden zich vaak af in utopieën. Echter, dat geldt niet voor Reize door het Aapenland. Het apenland is juist een weerspiegeling van de mensenwereld. In de ogen van de apen zijn de mensen zelfs een soort elite, waar ze graag bij willen horen. Dit staat dus haaks op de utopieën met een mooiere wereld. Het is geen serieus reisverhaal, maar een satire. Dat mag duidelijk zijn. De hoofdpersoon belandt niet voor niks in een Apenland: “Toen ik wakker werd waren er zeker meer dan tienduizend bavianen en apen om mij heen vergaderd, die mij allen tegelijk, zodra ik mijn ogen in het rond sloeg, als uit één mond toeriepen: welkom, welkom 7854!” (Reize door het Aapenland, p.15) Zo maakt Paape van een reisverhaal gebruik om kritiek op de samenleving en de politiek te geven.

Dat Reize door het Aapenland een boek uit de verlichting is, mag duidelijk zijn. In het boek wordt de regering indirect bekritiseerd door Gerrit Paape door middel van zijn satirische schrijfstijl. Er komt naar voren dat mensen, of apen in dit geval dan, zelf verantwoordelijk zijn voor hun keuzes en daden. Ook de populariteit van de imaginaire reisverhalen is terug te zien, al is de Apenwereld voor Paape vooral een manier om een weerspiegeling te geven van de problemen in het land toentertijd. Dat er verandering moet komen mag volgens Paape duidelijk zijn, waarmee Reize door het Aapenland een uitstekend voorbeeld is voor een boek uit de verlichting.

Bronnenlijst:

De verlichting. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/18e-eeuw/de-verlichting

Gerrit Paape. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/schrijvers/gerrit-paape

Imaginaire reisverhalen. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/18e-eeuw/imaginaire-reisverhalen

Satire - 16 definities - Encyclo. (z.d.). https://www.encyclo.nl/begrip/satire

Schaz, J. (2021). Reize door het Aapenland.