Max Havelaar werd geschreven door Eduard Douwes Dekker (1820-1887) en gepubliceerd in 1860. Douwes Dekker was een Nederlands bestuursambtenaar en auteur en kreeg grote bekendheid onder het pseudoniem Multatuli. Met Max Havelaar, of De koffij-veilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappij hekelde Multatuli de manier waarop bestuurders uit Nederland en Nederlands-Indië de lokale bevolking van Java behandelde. Hij baseerde het verhaal op zijn eigen ervaringen als bestuursambtenaar in Nederlands-Indië (het huidige Indonesië). Hij schreef niet alleen romans, maar ook toneelstukken, pamfletten en aforismen. Met zijn invloedrijke persoonlijkheid en schrijfstijl wist Douwes Dekker latere generaties schrijvers, waaronder de Tachtigers, Nescio, Elsschot, Du Perron, Hermans en Karel van het Reve, te beïnvloeden. Ook werd zijn werk internationaal geprezen en gelezen. Vooral Duitsland was gecharmeerd van zijn werk nadat het tussen 1900-1910 was vertaald. Het werk van Douwes Dekker wordt daar gezien als een inspiratiebron voor de feministische beweging. In 2002 werd Max Havelaar uitgeroepen tot het belangrijkste Nederlandstalige letterkundige werk aller tijden en in 2004 eindigde Multatuli op de 34e plaats in de verkiezing van de grootste Nederlander (Wikipedia-bijdragers, 2023).

 In Max Havelaar brengt Douwes Dekker een aaneenschakeling van onrecht in het koloniale systeem onder de aandacht. De plot volgt de ontmoeting tussen Batavus Droogstoppel, een koffiemakelaar, en zijn oude vriend Sjaalman (Max Havelaar). Sjaalman biedt Droogstoppel een pak manuscripten aan, waarin het schrijnende verhaal van zijn ervaringen als assistent-resident in Lebak, Indonesië, wordt verteld.

               ‘Leugens! Nederland is Nederland gebleven, omdat onze oude lui op hun zaken pasten, en omdat ze het ware geloof hadden. Dat is de zaak!‘ stelt Batavus Droogstoppel, een zelfgenoegzame vrome materialistische en opportunistische personage in het boek. In de manuscripten van Sjaalman ziet hij weinig waarde, maar omdat hij zelf een boek wil uitbrengen, laat hij zijn medewerker Stern de manuscripten doorzoeken naar interessant materiaal voor dat boek. Stern raakt diep geroerd door het verhaal van Sjaalman en creëert een verhaal dat de misstanden in Lebak en de onrechtvaardige behandeling van de lokale bevolking aan de kaak stelt.

Het verhaal in Lebak onthult de schokkende uitbuiting van de Javaanse bevolking door de corrupte regent. Sjaalman voelt zich moreel verplicht om deze wandaden aan te pakken en gerechtigheid te brengen. Zijn vastberadenheid om het onrecht te bestrijden, ondanks de tegenwerking van lokale autoriteiten en mede-Nederlanders, vormt het hart van het verhaal.

                Kan een boek dat 163 jaar gelden werd geschreven nog actueel zijn? En wat maakt het actueel? In het artikel ‘Max Havelaar, een actueel boek' verklaarde Janssen ruim 50 jaar geleden het boek actueel. Dat onderbouwde hij met ‘op de eerste plaats actueel wegens zijn anti-kolonialistisch protest’ (DBNL, 1970). Ook corruptie stelt Janssens aan de orde: ‘Op de achtergrond van het sullige, schijnheilige gedoe op de Lauriergracht’ (DBNL, 1970). In het Multatuli-jaar 2020 voegde de voorzitter van het Multatuli-genootschap hieraan in elk geval nog twee thema’s toe: ‘Mensenrechten, anti-discriminatie, al die thema’s verweeft hij ingenieus in die roman.’ (DPG Media Privacy Gate, z.g.).

Douwes Dekker weet met slechts een paar zinnen de essentie van het koloniale misbruik te beschrijven met de passage:

Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van het land. Ze wenschten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van den bodem, en gelastten den bewoner een gedeelte zyn arbeid en van zyn tyd toetewyden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op de markten van Europa. Om den geringen man hiertoe te bewegen, was niet meer dan een zeer eenvoudige staatkunde noodig. Hy gehoorzaamt zyn hoofden, men had dus slechts deze hoofden te winnen door hun een gedeelte van de winst toetezeggen, en… het gelukte volkomen. (Multatuli, 2020).

Vlak na zijn aanstelling tot assistent-resident voert Max Havelaar een gesprek met kontroleur Verbrugge over de corruptie die hij al snel ontdekte in de boekhouding en stelt: ‘Ik zal ’t je zeggen: ze waren valsch! Want er was driemaal meer volk opgeroepen om voor den Regent te werken dan de bepalingen op de heerediensten toelaten, en dit durfde men natuurlijk in de staten niet opgeven.’ (Multatuli, 2020). In diezelfde boekhouding trof Max Havelaar een aantekening van zijn voorganger Slotering over de mensenrechten op Java. In hetzelfde gesprek met Verbrugge stelt hij: ‘De verloop van volk te Parang-Koedjang is alleen toeteschrijven aan het verregaand misbruik, dat van de bevolking wordt gemaakt’. Verbrugge bevestigt vervolgens dat Slotering dit punt dikwyls met de resident heeft besproken. Er lijkt enkel niets mee te worden gedaan.’ (Multatuli, 2020). Batavus Droogstoppel citeert een preek van dominee Wawelaar waarin de dominee de niet Christelijke bevolking van Java beschrijft:

Er leven daar verdoolden, myne geliefden - wanneer zulk een gruwelyk bestaan den naam van leven dragen mag! - daar vindt men wezens die beweren dat het voldoende is, vrouw en kind lieftehebben en van hunnen naasten niet te nemen wat hun niet behoort, om 's avonds gerust het hoofd te kunnen nederleggen ter-slape! Yst ge niet by dit tafereel?’ Met deze discriminerende uitspraak keurt Wawelaar niet alleen het geloof van de Javanen af maar hij ontmenselijkt ze ook met het gebruik van de term ‘wezens’. (Multatuli, 2020)

Ook andere thema’s rondom kolonialisme komen voorbij. Wanneer de situatie op Java wordt geschetst komt uitbuiting door de Nederlanders duidelijk tot uitdrukking:

Want, mocht iemand vragen of de landbouwer zelf eene met deze uitkomst evenredige belooning geniet, dan moet ik hierop een ontkennend antwoord geven. De Regering verplicht hem op zyn grond aantekweeken wat haar behaagt, ze straft hem wanner hy het aldus vootgebrachte verkoopt aan wie het ook zy buiten háár, en zyzelf bepaalt den prys dien ze hem daarvoor uitbetaalt. (Multatuli, 2020)

Machtsmisbruik via het geloof en het daaraan gekoppelde religieuze superioriteitsgevoel zien we terugkomen in, opnieuw een citaat van Dominee Wawelaar door Droogstoppel:

Maar geliefden, ging Dominee Wawelaar voort, God is een God van liefde! Hy wil niet dat de zondaar verloren ga, maar dat hy zalig worde met de genade, in Christus, door het geloof! En daarom is Nederland uitverkoren om van die rampzaligen te redden wat er van te redden is! Daártoe heeft Hy in Zyn onnaspeurlyke Wysheid aan een land klein van omvang, maar groot en sterk door de kennisse Gods, macht gegeven over de bewoners dier gewesten, opdat zy door het heilig nooit volprezen Euangelium worden gered van de straffen der helle! De schepen van Nederland bevaren de groote wateren en brengen beschaving, godsdienst, Christendom, aan den verdoolden Javaan!’ (Multatuli, 2020)Itc

Dat het superioriteitsdenken zich niet beperkte tot alleen de koloniën blijkt uit de manier waarop Droogstoppel denkt over Sjaalman: ‘Wat drommel, wie arm is, kan zeggen dat hij arm is! Armen moeten er zyn, dit is noodig in de maatschappy, en ’t is Gods wil. Als hy maar geen aalmoes vraagt, en niemand lastig valt, heb ik er volstrekt niet tegen dat hy arm is, maar die opsiering van de zaak komt niet te pas.’ (Multatuli, 2020). Hiermee stelt Droogstoppel dat armoede verwijtbaar is en het lot van de armen; een houding die armoede in stand houdt.

             Voor de relatie tot deze thema’s met de wereld waarin we nu leven hoeft niet ver gezocht te worden; de kranten staan er vol mee. Want waar we kolonialisme hebben afgeschaft, is het neo-kolonialisme in opmars. Luxe vakanties naar resorts in voormalige kolonies zijn een booming business. Expert duurzaam toerisme Maaike Bergsma vraagt aandacht voor het fenomeen in een veelvoud aan interviews:

“Wij komen nog altijd om te halen, niet om te brengen", zegt Bergsma. "Wij komen om voor een dubbeltje op de eerste rij te zitten; spotgoedkoop en voordelig. Maar dan zitten wij er nog steeds in met een kolonialistische houding van profiteren. Terwijl we eigenlijk zouden moeten denken: wat kom ik brengen?” (Reizen naar voormalige koloniën: populair, maar niet altijd goed, 2023)

Van een andere orde is de wereldhandel in grondstoffen. Europa wil, door de corona-pandemie, minder afhankelijk worden van China en verlegt haar aandacht naar Zuid-Amerika. Ook hier lijkt de Europeaan weinig oog te hebben voor de lokale situatie:

De realiteit is evenwel dat China de voorbije jaren de grootste investeerder is geworden in de regio - veel meer dan Europa kan bieden. Bovendien sturen landen als Chili of Brazilië hun grondstoffen naar China voor raffinage. Ze kopen de verwerkte grondstoffen er ook zelf aan.

De Europese focus op de rijkdommen van Latijns-Amerika en niet op de noden van de regio werd dan ook als 'neokolonialisme' gebrandmerkt. (“Neokoloniaal” Europa danst moeilijke tango met Latijns-Amerika, 2023)

Dat mensenrechten moeten wijken voor het WK-voetbal is al vaker aan de orde gesteld. Op de toernooi-locatie van 2022 werd door het Westen afkeurend gereageerd. Niet alleen omdat er sprake was van omkoping van Fifa-leden maar ook de mensenrechten van onder andere de bouwers van het voetbalstadion werden ter discussie gesteld. Dat de FIFA er niets van heeft geleerd blijkt uit de bekendmaking van het gastland in 2034:

Dertien jaar na alle schandalen rond de toewijzing van de WK’s aan Rusland en Qatar, veranderde er op politiek gebied van alles bij de FIFA. De wereldvoetbalbond werd geherstructureerd, de procedure voor WK-toewijzingen ging op de schop en speciale paragrafen werden toegevoegd om gastlanden te dwingen tot het respecteren van mensenrechten en het milieu. Maar nu ook Saoedi-Arabië het WK binnen heeft, blijft bovenal de schijn over van een wassen neus. (DPG Media Privacy Gate, z.d.-b)

In de mode-industrie is al lange tijd sprake van grote vervuiling en uitbuiting van de medewerkers. Bedrijven als H&M, Zara en Primark hebben de afgelopen jaren, schoorvoetend, inspanningen verricht om de arbeidsomstandigheden te verbeteren. Maar sinds het Westen massaal producten rechtstreeks uit China aankopen, is het leven van de productiemedewerkers er sterk op achteruit gegaan:

Voor het salaris van omgerekend 572 euro per maand moeten medewerkers in een van de fabrieken minimaal 500 kledingstukken per dag in elkaar zetten. Wie daarbij een fout maakt, krijgt twee derde van het salaris niet uitbetaald. In een andere fabriek is er geen vast salaris, maar krijgen medewerkers 4 cent per afgerond kledingstuk betaald.

Medewerkers in de kledingfabrieken hoeven slechts één dag per maand niet te werken. (NOS, 2022)

Of het nu gaat om economische groei, consumentisme of vermaak, veel gaat nog steeds ten koste van de mensen die het produceren. Maar ook het afval dat daaruit voortkomt Ti dumpen we bij voorkeur op andere plekken dan in onze eigen omgeving. Veel van de afgedankte kleding komt in Ghana terecht: “Hier komen wekelijks honderd zeecontainers vol afdankertjes aan. Het gaat om kleding die is gedoneerd aan het goede doel, maar ook om overproductie en niet-verkochte kleren” (Van Gelder, 2023). Het percentage kleding dat hergebruikt kan worden neemt af. Via illegale dumpplekken worden stranden overspoeld door afgedankte kledingresten. ‘Stuur ons alleen wat echt nog goed is. Jullie willen het afval niet en wij ook niet.’ (Van Gelder, 2023)

            En zo blijkt Max Havelaar een tijdloze spiegel die het verleden met het heden weet te verbinden. Onderdrukking is helaas van alle tijden en komt overal ter wereld in sterke of minder sterke mate voor in samenlevingen, ook de onze. Het verhaal van Max Havelaar werpt licht op deze kwesties en roept op tot bewustwording, actie en verandering. De nadruk op individuele morele integriteit en vastberadenheid in de strijd tegen onrechtvaardigheid zijn inspirerend en altijd relevant.

We leven in een tijd waarin sociaal activisme en burgerrechtenbewegingen wereldwijd sterk aanwezig zijn. Max Havelaar toont de lezers de kracht van individuen om verandering teweeg te brengen en te strijden voor een rechtvaardigere samenleving.

In onze geglobaliseerde wereld zijn culturele uitwisseling en begrip cruciaal. Max Havelaar toont ons de complexiteit van de koloniale geschiedenis en de impact ervan op de geopolitieke verhoudingen in het heden.

            Aan het einde van zijn boek roept Multatuli de lezer op zijn boodschap te verspreiden. Daaraan wordt dankzij zijn schrijfstijl en de urgentie van zijn boodschap nog volop gehoor gegeven:

Ja, ik wil gelezen worden!

Als dit doel bereikt wordt, zal ik tevreden zyn. Want het was me niet te doen om goed te schryven… il wilde zóó schryven dat het gehoord werd. En, even als iemand die roept ‘houdt den dief!’ zich weinig bekommert over den styl zyner geïmproviseerde toespraak aan ’t publiek, is ’t ook my geheel om ’t even hoe men de wyze zal beoordelen waarop ik myn ‘houdt den dief’ heb geschreeuwd.’ (Multatuli, 2020).

En, in dat kader passen de in 2010 door Gijsbert van Es hertaalde versie Max Havelaar of de koffieveilingen van de Nederlandse Handelmaatschappij en de geïllustreerde versie Max Havelaar de graphic novel door Erik Heuvel en Joost van de Waterschot uit 2020 volledig bij Havelaars’ appèl.

Max Havelaar stoffig? Nee, verre van. Het werk wordt zoveel gelezen dat het geen tijd heeft stof te vangen. En daar waar het voor de modernisten toch wat stoffig aanvoelt zijn de hertaling en geïllustreerde versie beschikbaar. Afgestoft zet Multatuli zijn missie voort, want ‘Ja, ik wil gelezen worden!’ (Multatuli, 2020).

Bronvermelding

-       Multatuli. (2020). Max Havelaar, of de koffiveilingen der Nederlandse handelmaatschappy.

-       Wikipedia-bijdragers. (2023, 11 oktober). Eduard Douwes Dekker. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Eduard_Douwes_Dekker

-       DBNL. (1970). Marcel Janssens / ‘Max Havelaar’, een actueel boek, Dietsche Warande en Belfort. jaargang 115 - DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/_die004197001_01/_die004197001_01_0010.php

-       DPG Media Privacy Gate. (z.d.). https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/200-jaar-multatuli-hij-is-actueler-dan-ooit~bdb3f4d8/

-       Reizen naar voormalige koloniën: populair, maar niet altijd goed. (2023, 15 juli). RTL Nieuws. https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5393195/kolonien-indonesie-suriname-nederlandse-antillen-vakantie

-       "Neokoloniaal” Europa danst moeilijke tango met Latijns-Amerika. (2023, 18 juli). De Tijd. https://www.tijd.be/politiek-economie/europa/economie/neokoloniaal-europa-danst-moeilijke-tango-met-latijns-amerika/10481385.html