Max Havelaar is een zeer belangrijk boek geweest in de Nederlandse koloniale geschiedenis. Dit boek vertelt over de koloniale omstandigheden in Nederlands-Indië, een thema waar weinig of geen schrijvers zich voor het publiceren van dit boek in 1860 aan durfden te wagen. Multatuli, het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker, de schrijver van Max Havelaar, kon dan ook met eigen ogen aanschouwen wat er in Nederlands-Indië gebeurde. Hij was namelijk assistent-resident in dat land, iemand die de regent assisteert met besluitvorming en controle, en heeft zelf kunnen zien wat voor onderdrukking er plaatsvond. Max Havelaar zorgde voor een grotere gewaarwording van het Nederlandse gezag in Nederlands-Indië en heeft mettertijd veel kunnen veranderen in het land. De ongebruikelijke structuur en de doelstelling van het boek maken het niet makkelijk om het in te delen bij een literaire stroming. Bepaalde aspecten lijken te wijzen naar de romantiek, maar andere weer naar het realisme. Bij welke stroming hoort Max Havelaar?
Een groot argument voor dat Max Havelaar bij de romantiek hoort, is dat het boek gedreven wordt door een sterk idealistische boodschap. Het doel van het boek is de problemen die in Nederlands-Indië aan de gang waren aan de kaak te stellen. Omdat Multatuli zelf wist wat er daar aan de hand was, wilde hij laten zien wat die misstanden inhielden. Max Havelaar fungeert hier als een alter ego van Multatuli in dit opzicht: “zuinigheid viel Havelaar moeielyk. Hy voor zichzelf kon zich tot het strikt-noodige bepalen. Ja, zonder de minste inspanning kon hy binnen de grens daarvan blyven, doch waar anderen hulp behoefden, was hem 't helpen, het geven, een ware hartstocht.” (Dekker, E, D, 1860) Uit deze woorden van Havelaar spreekt een grote wens om goed te willen doen. Er is hier een sterke drang naar verbetering. Door dit machtsmisbruik te laten zien wil hij de mensen aansporen om erover na te denken en om deze omstandigheden te verbeteren. Deze wens om de wereld te verbeteren is een kenmerk van de romantiek.
Er zijn echter vraagtekens te stellen bij deze bewering. De schrijver is zeer idealistisch, maar hij beschrijft ook nauwgezet de waarheid. Hij vertelt niet echt uitvoerig hoe de karakters zich voelen en gebruikt nooit enkel fantasie. Dit doet hij om zijn idealistische bedoelingen goed over te laten komen, door onderzoek en ervaring te tonen. Dit idealistische realisme is goed te zien in het verhaal van Saïdjah en Adinda, te lezen in hoofdstuk zeventien. In dit verhaal worden Saïdjah en Adinda gevolgd, kinderen van Indische arbeiders met weinig bezittingen. Ze zijn erg afhankelijk van hun buffels, die het land bewerken. Deze worden echter keer op keer afgenomen door het hoofd van de omgeving. Uiteindelijk maakt dit hen zó arm, dat Saïdjah’s vader vlucht, waarvoor hij in de gevangenis belandt. Dan besluit Saïdjah om een lange tijd te vertrekken om geld te verdienen, om bij terugkomst met Adinda te trouwen. Hij vraagt haar om de dagen af te tellen. Als Saïdjah weer terugkomt, is Adinda nergens te zien. Later komt hij erachter dat zij en haar familie is gedood in een opstand. Wat Multatuli daarna schrijft, sluit aan op dat idealistische realisme: “Ik weet niet of Saïdjah Adinda liefhad. Niet of hy naar Batavia ging. Niet of hy in de Lampongs werd vermoord met nederlandsche bajonetten…Dit alles weet ik niet! Maar ik weet meer dan dat alles. Ik weet en kan bewyzen dat er veel Adinda's waren en veel Saïdjah's, en dat, wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen.” (Dekker, E, D, 1860) Ook al is dit verhaal misschien niet waar, soortgelijke verhalen bestaan wel. Dit is dus een mengvorm van de romantiek en het realisme.
Een ander argument vóór de romantiek is het feit dat het verhaal zich ver van Nederland afspeelt, wat een teken kan zijn van vluchten voor het hier en nu, wat een kenmerk is van de romantiek. Dit is echter een foutieve aanname. Multatuli vlucht namelijk ten eerste niet van het nu, want het speelt zich af in de (toenmalige) tegenwoordige tijd. Ook vlucht hij niet van het hier, want hij spreekt hoofdzakelijk uit ervaring. Multatuli was assistent-resident van Indonesië en dus vertelt hij over zijn eigen ervaringen. Voor hem is dit geen vlucht, het is praktisch een beschrijving van zijn eigen leven. Wie verder kijkt, ziet tot hoever de gelijkenissen met de realiteit wel niet zijn doorgevoerd. Verander de naam ‘Max Havelaar’ in het boek door ‘Multatuli’ en het is op veel vlakken geen fictie meer te noemen. Net als Max Havelaar is Multatuli aangesteld als assistent-resident en na te klagen over de slechte omstandigheden waaronder de plaatselijke bevolking leed, werd hij uit zijn functie gezet, waarna hij zeer arm werd. Ook probeerde Multatuli met het boek een functie als resident te krijgen. Toen hem iets minder goeds werd beloofd door koning Willem III, wees hij dit af met een brief aan hem gericht. Dit alles gebeurt ook in Max Havelaar met de hoofdpersoon. Het boek is dus meer waargebeurd en minder een vlucht dan je aanvankelijk misschien zou verwachten.
Een ander feit is dat hoewel Multatuli natuurlijk een pseudoniem is, wat gezien kan worden als vlucht, er ook andere redenen zijn waarom je een pseudoniem kan nemen. Dit hoeft niet puur romantisch te zijn. Tot slot spreekt Multatuli zelf in het boek op het einde, wat de realiteit alleen nog maar verder laat toenemen. Al met al kan gezegd worden dat in plaats van te vluchten van het hier en nu, Multatuli het hier en nu juist trotseert.
Max Havelaar kan ingedeeld worden bij zowel de romantiek als het realisme. De argumenten voor de romantiek en die voor het realisme zijn allebei erg sterk aanwezig. Ten eerste wordt het boek geleid door idealisme, maar dit idealisme is wel gegrond in de realiteit, in uitgebreid onderzoek. Ten tweede lijkt Multatuli te vluchten van het hier en nu door het verhaal in Nederlands-Indië te laten plaatsvinden, maar de gebeurtenissen in het verhaal zijn vooral op zijn eigen ervaringen gebaseerd. Deze redenen zorgen ervoor dat Max Havelaar een mengvorm van de romantiek en het realisme is.
Bronnen
Dekker, E, D. (1860). Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. (ed. Annemarie Kets) Assen/Maastricht, Nederland: dbnl