Frederik van Eeden staat in de Nederlandse literatuur bekend als een van de meest veelzijdige schrijvers die ons land heeft gekend. Van oorsprong psychiater en huisarts, ontwikkelde hij zich tot schrijver. Zijn kennis van de psychiatrie heeft hij toegepast in zijn roman Van de koele meren des doods. In De kleine Johannes geeft Van Eeden blijk van een grote voorliefde voor natuur en een wereld zonder materialisme. Heeft hij in het boek meerdere literaire stromingen uit de negentiende eeuw, zoals het realisme, de romantiek en naturalisme, door laten schemeren?
Johannes is een jongetje dat op een dag een libelle ontmoet genaamd Windekind. Hij neemt Johannes mee naar een prachtige fantasiewereld, waar Johannes onder andere Wistik ontmoet, een kabouter die op zoek is naar een boekje met alle antwoorden. Later in zijn leven ontmoet Johannes Robinetta, op wie hij verliefd wordt. De vader van Robinetta stuurt hem weg omdat ze niet dezelfde opvattingen over God hebben. Hij komt op een gegeven moment Pluizer tegen, die hem kennis laat maken met dokter Cijfer en De Dood. Johannes zal met hen op zoek gaan naar de zin van het leven.
De romantiek ontstond als een gevolg van de verlichting omdat men ontevreden met de werkelijkheid was. In de romantiek werd vooral een subjectieve ervaring als uitgangspunt genomen. Intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding stonden hier centraal.
De kleine Johannes laat zien hoe een klein, onwetend jongetje afreist naar een fantasiewereld waar alles surrealistisch is. Het jongetje wil de werkelijkheid ontvluchten door zich te voegen bij een groep niet-menselijke wezens. In het verhaal komen abstracte begrippen voor die worden voorgesteld als personen, dit is typisch voor een allegorisch sprookje. "‘Het is vandaag mijn verjaardag,' zei Windekind, ‘Ik ben hier in de omtrek geboren, uit de eerste stralen der maan en de laatste der zon. Men zegt wel dat de zon vrouwelijk is. Dat is niet waar. Hij is mijn vader.’" Dit citaat laat zien dat de zon menselijke eigenschappen heeft, er is dus een grote verbeeldingskracht gebruikt wat kenmerkend is voor de romantiek.
Typerend voor de romantiek was de zoektocht naar geluk, dit is een voorbeeld van idealisme. In het verhaal overhandigt Oberon, de koning van de elfen, Johannes een sleutel. Dit is de sleutel tot de poort van het geluk. Het doel van Johannes is om dit ultieme geluk te ontvangen.
Het realisme staat haaks op de geïdealiseerde romantiek. In tegenstelling tot de romantiek geeft het realisme een volledig objectief en realistisch beeld weer dat meestal berust op een ware gebeurtenis. Johannes ontmoet de kabouter Wistik die hem vertelt over een boekje. Dit boekje bevat de hoogste wijsheid. Johannes voelt uit nieuwsgierigheid de behoefte om de kabouter te helpen. Dit is een voorbeeld van realisme aangezien Johannes de wereld wil verklaren door middel van de hoogst mogelijke begaafdheid. Hij wil laten zien hoe het leven in elkaar zit op een dus realistische wijze.
Het kenmerk in het realisme van het vasthouden aan de werkelijkheid komt in De kleine Johannes niet voor. Aangezien het boek een allegorisch sprookje is, is er sprake van de meest bovennatuurlijke elementen. Het scenario is fantasierijk door pratende insecten en vliegende elfen.
Hoewel het naturalisme een onderdeel van het realisme is, is er een groot onderscheid tussen de twee. Het realisme schildert de gebeurtenis zo veel mogelijk naar waarheid af, waar het naturalisme daarnaast ook de omstandigheden verklaart. Hier wordt gebruik gemaakt van determinisme, de omstandigheden worden teweeggebracht door invloeden van buitenaf.
Een belangrijk kenmerk van het naturalisme is dat het verhaal geloofwaardigheid meebrengt. De plaatsen die zijn beschreven zijn bestaand en de gebeurtenissen zijn werkelijk. Dit alles komt niet voor in De kleine Johannes. De beschreven locaties en hun excentrieke sfeer zijn fictief en de gebeurtenissen zijn van een bovennatuurlijk niveau.
Daarnaast is een wereld waarin God geen rol speelt en het ontbreken van symbolische elementen uitgesloten in De kleine Johannes. “God is een groote petroleumlamp, waardoor duizenden verdwalen en verongelukken.” Hoewel Johannes niet overtuigd is van Gods functie op aarde, geeft het boek op meerdere gelegenheden weer dat God achter een gebeurtenis zit en zo een rol speelt. Gelet op symbolische elementen is dit absoluut tegenstrijdig aan het naturalisme. De abstracte begrippen veranderen in personages en ondenkbare figuren treden toe tot deze fantasiewereld.
Al met al komt naar voren dat De kleine Johannes bestaat uit meerdere literaire stromingen en zo dus een goed voorbeeld is voor een boek uit het eind van de negentiende eeuw. Frederik van Eeden maakt zowel gebruik van romantiek als realisme. Zoals hierboven besproken komen geen aspecten van het naturalisme voor in het boek.
Bronnenlijst:
• Frederik van Eeden: De kleine Johannes -. (z.d.). Literatuurlijn. Geraadpleegd op 26 november 2020, van http://literatuurlijn.nl/rond-1900/frederik-van-eeden-de-kleine-johannes/
• Koops, E. (2020, 15 mei). Romantiek (ca.1790-1850) – Kenmerken van de stroming. Historiek. https://historiek.net/romantiek-kenmerken-reactie/82638/
• Naturalisme - Wikikids. (2020, 18 augustus). Wikikids. https://wikikids.nl/Naturalisme
• Romantiek in Nederland | Literatuurgeschiedenis. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. Geraadpleegd op 25 november 2020, van https://www.literatuurgeschiedenis.org/19e-eeuw/romantiek-nederland
• Simons, L. (z.d.). Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1899 · dbnl. DBNL. Geraadpleegd op 26 november 2020, van https://www.dbnl.org/tekst/_ver025189901_01/_ver025189901_01_0024.php
• Terug naar de realiteit | Literatuurgeschiedenis. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. Geraadpleegd op 26 november 2020, van https://www.literatuurgeschiedenis.org/19e-eeuw/terug-naar-de-realiteit
• van Eeden, F., & Veth, J. (1892). De kleine Johannes. Mouton.