'Geen enkele soldaat moet het nog in zijn hoofd halen'


Bespreking van 'Wat ons nog rest'  van Aline Sax

Uit het schamele dat overblijft als alles verwoest is, kan prachtige literatuur ontspringen. Misschien omdat je juist daar de noodzaak voelt? Wat ons nog rest van Aline Sax is een fragmentarisch kleinood over de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog, maar dan vanuit het perspectief van een zeventienjarig Duits meisje dat voelt dat ieder moment de Russen de Duitse hoofdstad kunnen binnenvallen. In deze ‘verse novel’ gaan vorm en inhoud verrassend hand in hand.

 

Het is niet vreemd dat deze jeugdroman de Vlaamse Boonprijs heeft ontvangen, want het gekozen perspectief is bijzonder, vanuit de verliezers, maar vooral ook de manier van schrijven. Door de open plekken, alles wat niet benoemd wordt, maar wel gevoeld, wordt de verbeelding geprikkeld:

 

Een vrouw blijft liggen op de weg,

haar kind gehurkt

naast haar.

Het schudt aan zijn moeder.

Die blijft stil.

 

‘Kom kind,’

zegt een andere vrouw

en ze trekt het

met zich mee,

zijn moeder

achterlatend.

 

Niemand kijkt om.

Niemand blijft staan.

De tocht gaat verder.

 

Het boek is absoluut een aanrader voor leerlingen in het middelbaar onderwijs, als overstap naar de volwassenenliteratuur. Wat het aantrekkelijk maakt, is dat de bladzijden niet zo vol zijn. De regels zijn kort, zoals in poëzie. De open plekken zorgen voor een gelaagdheid en meerduidigheid die ook typisch zijn voor poëzie, maar ze zijn zeker niet te ingewikkeld, waardoor het verhaal ook voor de meer beginnende lezer goed te volgen is.

 

Daar komt bij dat het boek, ook al gaat het over de Tweede Wereldoorlog, bijzonder actueel is. Met alle oorlogen om ons heen, laat dit boek juist zien dat een oorlog voor de gewone mens eigenlijk alleen maar verliezers kent. Je ziet hoe dat idee van winnaar of verliezer ieder moment kan omslaan en hoezeer de situatie voor bepaalde individuen dan kan veranderen.

 

Tegelijkertijd wordt duidelijk hoe sommige mensen zo sterk in de overlevingsstand staan dat er geen ruimte meer is voor anderen en er geen greintje menselijkheid meer overblijft. Dat zet je aan het denken: hoe zou je je zelf gedragen in zo’n situatie? Je zit in het hoofd van een meisje dat alles heel observerend beschrijft, luchtig haast, terwijl wat je leest behoorlijk heftig is. Als ze door meerdere Russen verkracht is, blijft er weinig van haar over, maar genoeg om weer op te staan:

 

In de badkamer

neem ik een schaar

en knip,

zonder in de spiegel te kijken,

mijn haren kort.

Geen enkele soldaat

moet het nog in zijn hoofd halen.

 

In die eenvoudige scène van een meisje dat haar haren afknipt om zichzelf te beschermen, klinkt de ongelijkheid en het geweld van de wereldgeschiedenis door: de vrouwen die hun haren afknipten om voor man door te gaan, de vrouwen van wie de haren afgeschoren werden omdat ze een relatie met Duitse soldaten hadden gehad, de vrouwen over de hele wereld die hun haren afknipten om solidair te zijn met de Iraanse Mahsa Amini, die werd gedood omdat zij haar haren niet genoeg had bedekt. Het boek werpt een helder licht op de kwetsbaarheid van vrouwen, niet alleen in oorlogstijd, maar ook op hun kracht. Er klinkt woede van het meisje tussen de regels als de man van een verkrachte vrouw zelfmoord pleegt: ‘Kon hij de verkrachting van zijn vrouw niet aan misschien?’ Ook is ze solidair met een meisje dat voor haar ogen wordt verkracht.

 

Het boek bevat hartverscheurende fragmenten die door stapeling ervan de verstikking en uitzichtloosheid van de oorlog laten voelen, zelfs als het einde nadert. Toch gaan ze weer over in luchtigere stukjes, fragmentarisch, precies zoals het leven zich voordoet, omdat ook in de diepste ellende nog plek is voor de humor, die zich juist zo sterk in de tragiek openbaart.

 

Al met al is Wat ons nog rest een verrassend mooi boek voor jongeren én volwassenen dat juist door de fragmentarische opzet aan het denken zet over allerlei vraagstukken van de oorlog. Naast klassiekers als bijvoorbeeld Kinderjaren van Jona Oberski en Het bittere kruid van Marga Minco is dit door het andere perspectief een waardevolle aanvulling, omdat dit verhaal het thema ‘goed’ of ‘fout’ nuanceert. Ook al betreft het hier zuivere fictie, het is duidelijk dat ook dit Duitse meisje slachtoffer is van een oorlog, waarvoor zij nooit gekozen heeft.

 

Dietske Geerlings

 

Aline Sax – Wat ons nog rest. Standaard Uitgeverij, Antwerpen. 240 blz. €16,99.