Van den Vos Reynaerde is een bekend dierenepos uit de Middelnederlandse literatuur. Op een hofdag klagen bijna alle dieren bij de koning over een vos: Reynaert de Vos. Hij zou allerlei misdaden hebben begaan. Wanneer de dieren hem willen straffen voor zijn daden, bedenkt Reynaert telkens een list om onder deze straffen uit te komen, vaak ten koste van anderen. Het verhaal, geschreven voor middeleeuwse volwassenen, is een afspiegeling van de maatschappij zoals deze in de middeleeuwen was. Het gaat namelijk over de verschillende standen in de Middelnederlandse maatschappij, de dieren staan hierbij symbool voor de mensen. Hierop wordt met humor kritiek gegeven. Van den Vos Reynaerde is rond 1260 geschreven door Willem. Over hem is niet veel bekend. Het zou gebaseerd zijn op een Frans verhaal dat gaat over een vos genaamd Renart (werkgroep Remco Sleiderink, onbekend). In de eerste regels van Van den Vos Reynaerde vertelt Willem dat hij ook een ander boek heeft geschreven: ‘Willem, die het boek “Madocke” heeft gemaakt, (…).’ (p. 5) Dit boek is jammer genoeg niet bewaard gebleven. (werkgroep Remco Sleiderink, onbekend)

           De Schelmenstreken van Reinaert de Vos is een door Koos Meinaerts geschreven bewerking op het originele epos. Het boek is, in tegenstelling tot het origineel, geschreven voor kinderen. Dit is te zien aan weggelaten en toegevoegde gebeurtenissen, verschil in taalgebruik en woordkeuze. 

Tijdens de hofdag klaagt Isengrin over Reynaert de Vos. Hij zou bijvoorbeeld over de kinderen van Isengrin hebben geplast terwijl zij in hun nestjes lagen. Dit wordt redelijk letterlijk overgenomen door de auteur van het kinderboek. 'Maar ’t ergste is: hij heeft mijn vrouw verkracht!’ (p. 6), wordt in Van den vos Reynaerde verteld. Wat hier opvalt, is dat de auteur van De schelmenstreken van Reinaert de Vos, bij het beschrijven van deze streek andere woorden kiest: ‘Hij vertelde de koning dat Reinaert zijn vrouw bijzonder onfris had bepoteld.’ (§1) Er wordt hierbij waarschijnlijk wel hetzelfde bedoeld, maar de woordkeuze is duidelijk anders. Het laat meer ruimte over voor de eigen invulling van de lezer, afhankelijk van diens leeftijd. Dit verschil in woordkeuze tussen het middeleeuwse, voor volwassenen geschreven boek en het kinderboek bevestigt het verschil in doelgroep van de beide versies van het verhaal.

           Bruin krijgt als opdracht Reynaert te halen voor de koning. Maar dit laat Reynaert niet zomaar gebeuren, hij neemt ook Bruin de Beer in de maling. Hij verleidt de beer met honing, waardoor Bruin uiteindelijk met zijn hoofd vast komt te zitten in een boom. De eigenaar van het land waarop de boom staat, Lamfoyt, timmerman van beroep, is blij met zijn vangst! Hij trommelt mensen uit het dorp op om met zijn allen op de beer te komen slaan. In Van den vos Reynaerde wordt het volgende omschreven:

Zelfs de pastoor kwam uit de kerk gelopen met een crucifix (…). De vrouw van de pastoor, Julocke, kwam gelopen met de stokken waarop ze aan het spinnen was. En voor hen uit, in lichte looppas, liep Lamfroyt, zijn bijl als wapen. (p. 17)

In het kinderboek worden deze gebeurtenissen hetzelfde verteld, maar de mensen en voorwerpen zijn anders:

De meester met een Spaans rietje, de bakker met een speculaasplank, de huishoudster met een mattenklopper, mijnheer pastoor met een houten kruisbeeld en de smid met een roodgloeiende kachelpook. (§4)

Hier valt op dat de auteur van het kinderboek hele andere mensen en attributen kiest. Het is aannemelijk dat dit is gedaan om het verhaal treffender te maken voor kinderen. Er worden voorwerpen gekozen die kinderen meer aanspreken en waarschijnlijk vaker in het dagelijks leven van kinderen voorkomen. Deze aanpassingen in het verhaal kunnen ook een poging zijn geweest om het verhaal wat te moderniseren. In dit stukje blijft de pastoor, met zijn crucifix, echter hetzelfde. Een verschil is wel dat ‘crucifix’ niet letterlijk wordt overgenomen, dit wordt omschreven als een ‘houten kruis’. Dit maakt ook duidelijk dat De schelmenstreken van Reinaert de Vos voor kinderen is geschreven. De betekenis van een crucifix wordt verklaard, ervan uitgaand dat kinderen dit woord niet kennen.

           In dit stuk, de list van Reinaert om Bruin de Beer in de val te lokken met honing, is ook een interessant verschil in de loop van het verhaal te herkennen. Nadat de mensen uit het dorp onderweg zijn om de beer te slaan, gebeurt in Van den Vos Reynaerde het volgende:

Bruin stond niet bepaald te slapen, maar toen hij vanop afstand hoorde dat het dorp hem kwam vermoorden, zette hij alles op alles en sleurde zo hard hij kon. Maar daarbij scheurde hij zijn vel. Hij kreeg zijn kaken uit de klem – dat wél – maar niet zijn huid, één oor en evenmin zijn wangen. Die bleven in de boomstam hangen. Dat deed pijn, en bovendien was het niet om aan te zien, zo lelijk was zijn berensnuit! (p. 17)

Een deel van het gezicht van Bruin de Beer blijft dus in de boom hangen. Pas hierna, als hij uit de boom is, wordt hij geslagen door de mensen. In De schelmenstreken van Reinaert de Vos loopt dit deel van het verhaal anders.

Hij dook weg in de struiken en zag hoe Lamfroit onder het zingen van: hamer man, timmer man, hamer erop los, Bruun ongenadig hard op zijn achterwerk sloeg, waarna de timmerman iedereen liet weten dat hij een beer had gevangen. (…) Van iedereen kreeg Bruun ervan langs, tot hij eindelijk zijn kop uit de spleet wist te trekken en zich brullend van de pijn uit de poten maakte. (§4)

Zowel de volgorde als enkele details zijn anders. De volgorde verschilt in het kinderboek doordat Bruin daar eerst door de mensen wordt geslagen, waarna hij zich uit de boom trekt. Een detail dat anders is, is het feit dat een deel van het gezicht van de beer in de boom blijft hangen in Van den Vos Reynaerde. Dit onderdeel is in het kinderboek helemaal weggelaten. Vermoedelijk is dit een poging om de scherpe randjes van het verhaal te halen, om het verhaal op deze manier toegankelijker te maken, ook voor jonge kinderen. Een ander detail dat verschilt, is het liedje ‘hamer man, timmer man, hamer erop los’ in De Schelmenstreken van Reinaert de Vos. Er komt geen enkel liedje voor in het middeleeuwse boek. Dit is dus echt toegevoegd door de auteur van het kinderboek. Dit is wellicht gedaan om het verhaal aantrekkelijker te maken voor kinderen: liedjes spreken kinderen aan.

           Er zijn ook andere stukken in het kinderboek waarin duidelijk te zien is dat de auteur het aantrekkelijker wil maken voor jongere lezers. Zo komen er meerdere keren gezelschapsspelletjes terug in De Schelmenstreken van Reinaert de Vos: ‘Terwijl zijn kinderen mikado speelden met de afgekloven hazenbotjes, (…).’ (§17) Naast mikado duikt eerder in het verhaal ook ‘mens-erger-je-niet’ op: ‘Grimbeert de Das trof zijn oom thuis. Hij zat gezellig aan tafel met Hermelijn en de kinderen een potje mens-erger-je-niet te spelen.’ (§7) Deze onderdelen komen op geen enkele manier terug in Van den Vos Reynaerde en zijn echt door de auteur toegevoegd. Deze toevoegingen door de auteur van het kinderboek laten zien dat hij het verhaal interessanter wil maken voor kinderen.

           Een laatste verschil tussen het middeleeuwse boek en de bewerking voor kinderen is dat in Van den Vos Reynaerde details regelmatig lang worden beschreven. Zo wordt het feit dat Tybeert graag muizen wil als volgt omschreven:

Wilt gij muizen?’ ‘Ja, en hoe! Reynaert, zwijg erover, toe! Muizen zijn mijn favoriet menu. Ach, weet jij dat dan niet? Er zit meer smaak in dan in wild! Bevredig mij toch, als je wilt, en breng mij naar dat eetfestijn! Ik zal je eeuwig dankbaar zijn, al had jij mijn papa vermoord en al wie tot mijn huis behoort.’ ‘Zeg, neef, houdt gij mij voor de zot?’ ‘Maar nee, Reynaert! Maar nee, begot!’ ‘Tybeert! Had ik dat geweten, hadt gij u hier vol gegeten!’ ‘Dat bestaat niet, Reynaert. Vol?’ ‘Tybeert, zegt ge dat nu voor de lol?’ ‘Maar nee, Reynaert, ik zweer het! Zo’n heerlijk muisje, lekker vet, dat ruil ik voor geen kilo goud!’ (p. 24)

Het feit dat Tybeert van muizen houdt is maar een klein detail. Toch wordt dit uitgebreid beschreven. In De Schelmenstreken van Reinaert de Vos wordt dit veel korter omschreven:

'Heb je niets anders te eten?' vroeg hij slim. 'Hou je van honing?' vroeg Reinaert. (…) "Muizen!' riep Reinaert. "Natuurlijk! Dat ik daar niet meteen aan heb gedacht. Kom mee, vriend. Jij krijgt je muizen, meer dan je lief is.' (§5)

Het inkorten van dit soort details, die voor het verhaal in mindere mate van belang zijn, is een keuze van de auteur van het kinderboek. Waarschijnlijk is dit gedaan om het verhaal leesbaar te houden. Daarnaast blijft de verhaallijn zo duidelijk, ook voor kinderen. Zij hebben een kortere spanningsboog dan volwassenen. Het inkorten en weghalen van onbelangrijke details maakt het makkelijker voor kinderen om het verhaal te kunnen begrijpen. De keuze om dit te doen laat dus zien dat het aangepast is om door kinderen begrepen te worden.

Het is duidelijk geworden dat De Schelmenstreken van Reinaert de Vos, gebaseerd op Van den Vos Reynaerde kinderen als doelgroep heeft. Er zitten opvallende verschillen in woordkeuze en taalgebruik en heftige gebeurtenissen zijn weggelaten of verzacht. Daarnaast zijn er onderdelen toegevoegd om het verhaal aantrekkelijker te maken voor kinderen. De Schelmenstreken van Reinaert de Vos is een boek voor jonge lezers, gebaseerd op een hoogtepunt uit de Nederlandse literatuur.

Bronvermelding

Van den vos reynaerde. (z.d.). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/teksten/van-den-vos-reynaerde

Willem die Madoc maakte. (z.d.).

Literatuurmuseum. https://literatuurmuseum.nl/nl/overzichten/activiteiten-tentoonstellingen/pantheon/willem-die-madoc-maakte

'Van den vos Reynaerde, Reynaert I', editie J. Janssens, R. van Daele, V. Uyttersprot.

In: Instituut voor Nederlandse Lexicologie (samenstelling en redactie), Cd-rom Middelnederlands. Sdu Uitgevers/Standaard Uitgeverij, Den Haag/Antwerpen, 1998.

Van den vos Reynaerde, naar het Comburgse handschrift, vertaald door Walter Verniers,

Reynaertgenootschap, Sint-Niklaas, 2012.

Meinderts, J. P. M. (2018). De Schelmenstreken van Reinaert de Vos.