Brandaan was een abt van een Iers klooster. Hij leest een boek met wonderen die hij niet kan geloven. Brandaan verbrandt het boek uit woede. Er verschijnt een engel die hem als straf het boek met de verloren waarheid laat herschrijven. Brandaan gaat op reis met een kapelaan en enkele bemanningsleden. Hij vaart een groot deel van de onbekende wereld rond en noteert alles wat hij tegenkomt. Als het boek vol is en hij terug is in Ierland komt hij te overlijden. Hij wordt vereerd en krijgt de titel van heilige. De reis van Sint Brandaan is rond de twaalfde eeuw door een onbekend persoon geschreven. Het boek wordt door velen beschouwd als heiligenverering. Heiligenverering is de aanbidding of verering van heiligen, ofwel personen die door de kerk of religie als bijzonder spiritueel of heilig worden beschouwd. Het boek is een Middelnederlandse versie van de Latijnse Navigatio Sancti Brendani. De Latijnse versie is geschreven door een onbekend persoon in de negende eeuw. Deze twee versies hebben veel verschillen, maar ook overeenkomsten. Wat zijn de verschillen tussen deze teksten en in hoeverre is De reis van Sint Brandaan heiligenverering? 

De doelgroep van De Reis van Sint Brandaan is waarschijnlijk de normale burger. Dit zie je vooral aan de algemene sfeer. Veel mensen geloofden in de Middeleeuwen in de kracht en wonderen van heiligen; religie was een belangrijk onderdeel van het leven. Het was destijds niet ongebruikelijk om te geloven dat wezens uit de onderwereld zich op aarde ophielden. In De reis van Sint Brandaan komen deze wezens terug. Een voorbeeld daarvan is: “Maar spoedig was er grote nood door een dier, ontzettend lang, een wonderlijke draak of slang”. Als we dit boek bekijken vanuit het oogpunt van een middeleeuwer kan men argumenteren dat het boek het grote publiek wil trekken. Het boek moest bij een groots publiek ontzag wekken voor Gods schepping en tegelijkertijd doen voelen dat de ergste zondaars nog altijd kunnen hopen op genade van God. De tekst past goed in de destijds gevoerde discussie over de hemel. Er bestond altijd een scherpe kloof tussen hemel en hel: wie sterft was verdoemd of uitverkorene, er bestond geen tussenweg. In de twaalfde eeuw veranderde die gedachte; nu gingen alleen door en door slechte mensen direct naar de hel. Mensen die weleens een fout begaan hadden, maar niet zo erg dat ze de hel verdienden, kwamen na hun dood in het vagevuur terecht. Hier wordt hun ziel gezuiverd door boete te doen. Zo blijft er hoop aan het einde der tijden, toegang te krijgen tot de hemel. Hieruit kan men concluderen dat de Middelnederlandse versie als heiligenverering kan worden beschouwd en dat het voor een breed publiek is bedoeld.  

De lezers van Navigatio Sancti Brendani waren oorspronkelijk streng gelovigen zoals monniken. De tekst werd door monniken gebruikt om de lessen van God te volgen en de heiligen te vereren. De Latijnse versie is dus heiligenverering en is voor streng gelovigen bedoeld.

Er is een groot verschil in sfeer tussen de twee verhalen. De Latijnse versie is ernstig, vol naïef geloof. Het verhaal ademt de sfeer van een klooster. In de Middelnederlandse versie van het verhaal zit meer kleur. In deze versie wordt een stuk minder plechtig omgegaan met de wonderen. Maartje Draak wordt door de Latijnse versie herinnerd aan ‘een reeks onhandig nagetekende houtsneden’ en vergelijkt de Middelnederlandse versie met ‘een kleurig stuk borduurwerk’. Een voorbeeld hiervan is de teugeldiefstal.
In de Latijnse versie van het boek steelt één van de monniken, die Brandaan mee heeft genomen, een teugel.  Voordat ze het eiland hebben verlaten maakt Brandaan dit bekend aan zijn bemanning. De monnik bekent zijn zonden en sterft ter plekke. De Latijnse versie heeft dus geen genade voor mensen die een zonde begaan. In de Navigatio Sancti Brendani wordt de boodschap met een ernstige toon overgebracht aan de lezer.
In de Middelnederlandse versie bezoeken de monniken een kasteel van goud. De kapelaan wordt door de duivel misleid om de teugel te stelen, maar zijn daad wordt niet direct gestraft. Hierna bezoekt het gezelschap een tweede kasteel dat nog mooier is dan het vorige. Als de groep terugkeert naar het schip, wordt de dief ontvoerd door de duivel. Brandaan koopt hem vrij via een oproep aan God. Als de kapelaan wordt teruggebracht heeft hij zijn les geleerd. In De Reis van Sint Brandaan is de sfeer dus minder ernstig dan in de Latijnse versie van het boek.  

Beide teksten hebben een religieus doel, maar er zijn enkele belangrijke verschillen. Het doel van De Reis van Sint Brandaan is om de lezers te inspireren en te vermaken met een avontuurlijk verhaal over de heilige en zijn metgezellen. Het bevat veel fantasievolle elementen, zoals het ontmoeten van gigantische vissen, vogels en monsters. Het boek kan ook worden gelezen als een allegorie voor het religieuze pad van de mens, waarbij de reis van Sint Brandaan staat voor de zoektocht naar God. Aan de andere kant is de Latijnse Navigatio Sancti Brendani bedoeld voor een strenger religieus publiek. Het is veel serieuzer en meer theologisch van aard dan De Reis van Sint Brandaan. Het boek bevat veel Bijbelse verwijzingen en christelijke symboliek. Navigatio sancti Brendani richt zich op het versterken van het geloof van de lezers. Het boek is ook bedoeld om te dienen als een spirituele gids voor monniken. Er kan worden gesteld dat De Reis van Sint Brandaan meer gericht is op entertainment en allegorie, terwijl de Latijnse Navigatio Sancti Brendani een theologisch en spiritueel doel heeft om het geloof van de lezers te versterken.

Al met al kan De Reis van Sint Brandaan worden beschouwd als heiligenverering, omdat het boek verering van heiligen als centraal thema heeft en de lezers aanspoort om te geloven in de kracht en wonderen van heiligen. De Middelnederlandse versie van het verhaal lijkt gericht te zijn op een breed publiek, terwijl de Latijnse versie vooral bedoeld was voor strenggelovigen en monniken. Hoewel beide versies overeenkomsten hebben, is er ook een groot verschil in sfeer. De Latijnse versie is ernstiger en vol naïef geloof, terwijl de Middelnederlandse versie meer kleur en humor heeft. Over het algemeen kan worden gesteld dat De reis van Sint Brandaan een belangrijk werk is in de Middeleeuwen.

Bronnen

Reis van Sint Brandaan. (z.d.-b). Literatuurgeschiedenis. https://www.literatuurgeschiedenis.org/teksten/reis-van-sint-brandaan

Jongen, L., Szirmai, J., & Winkelman, J. (2013). De reis van Sint Brandaan: Kritische editie van de Middelnederlandse tekst naar het Comburgse handschrift, met vertalingen van de Middelnederlandse en Middelhoogduitse Reis-versie en van de Oudfranse en Middelnederlandse Navigatio-versie. Verloren.

Draak, M., & Aafjes, B. (1978). De reis van Sinte Brandaan. Meulenhoff.