Het is wonderlijk hoe Tolstoi bladzijden lang ruimtes, gesprekken en gedachten kan beschrijven, tot in de kleinste details, zonder te vervelen. De openingszin is inmiddels klassiek geworden: ‘Gelukkige gezinnen lijken allemaal op elkaar, maar een ongelukkig gezin is altijd ongelukkig op zijn eigen manier.’ Je volgt verschillende personages in hun gang door het leven: Oblonski, getrouwd met Dolly, vader van een groot gezin, deinst er nochtans niet voor terug regelmatig andere vrouwen te beminnen, waarmee hij Dolly tot wanhoop drijft. Anna Karenina, getrouwd met de oudere Alexé Karenin, valt als een blok voor de jongere Vronski, en komt in een hopeloze crisis terecht, omdat haar man weigert van haar te scheiden, tenzij ze afstand doet van haar geliefde zoon. Ljovin verblijft op het platteland en wil meer zeggenschap voor de boeren. Hij is in het verhaal verbonden met Vronsky, doordat hij (Ljovin) zijn liefde verklaard heeft aan Kitty (het jongere zusje van Dolly), terwijl Kitty verliefd is op Vronski, die haar op zijn beurt weer afwijst. Daarnaast volg je de familieleden van deze hoofdpersonages in hun keuzes en lot.

In zijn scherpe blik op menselijke relaties is Tolstoi opvallend modern. Feilloos legt hij patronen bloot van complexe emoties: hij beschrijft minutieus hoe jaloezie, heftige liefdesgevoelens, teleurstelling, angst en onzekerheid de verschillende personages in de ban houden, zonder dat zij daar goed uit kunnen ontsnappen. Het sterkst doet hij dat misschien wel bij Karenin, die gemarteld wordt door gevoelens van vernedering, die venijnig inhakken op zijn arrogantie en macht. Als hij hulp zoekt bij God, talloze innerlijke monologen voert, om zijn positie te bepalen ten opzichte van Anna, lukt het hem – juist als hij niet eens meer denkt aan het christelijke gebod van vergeving – bij het kraambed waarin Anna bijna bezwijkt, een groot offer te brengen en haar te vergeven, terwijl zij nota bene het kind baart van zijn grote rivaal Vronski: ‘Binnen in Karenin ging alles steeds heviger tekeer, tot hij een toestand bereikt had dat er geen verzet meer mogelijk was: ineens voelde hij dat zijn innerlijke strijd in werkelijkheid een zegenrijke zielsbeleving was waaruit hij een nieuw, nooit eerder ervaren geluk putte. Hij dacht helemaal niet aan het christelijke gebod dat hij zich zijn hele leven voor ogen had gehouden, om je vijanden te vergeven en lief te hebben, maar het vreugdevolle besef dat het juist dat was wat hij deed – zijn vijanden vergeven en liefhebben – overstroomde zijn hart. Hij lag op zijn knieën, met zijn hoofd in de kromming van haar arm, die dwars door het vest heen brandde als vuur, en hij snikte als een kind. Zij omhelsde zijn kalende hoofd, trok het dichter tegen zich aan en sloeg haar ogen trots en uitdagend ten hemel.’

Als lezer slaak je voor even een diepe zucht van verlichting, al voel je ergens dat dit licht niet heel lang kan duren. De personages zijn bijzonder gedetailleerd uitgewerkt en verre van zwart-wit, waardoor er alle ruimte is voor inconsequentie: afwisseling in momenten van zwakte en kracht en alles wat daartussenin ligt. Dat betekent ook dat de grote liefde die personages tot elkaar voelen op ieder moment kan omslaan in ergernis, spanning en kleine wreveligheden. Hetzelfde geldt voor alle discussies over de agrarische sector, die je via Ljovin meekrijgt: voor elk argument is een tegenargument te bedenken, waardoor het leven als een complexe wirwar van opvattingen voorkomt.

Ondanks de vele levens die de verteller in deze zwaarlijvige roman volgt, vormt deze roman toch ene bijzondere eenheid, door haar focus op de liefde en de huwelijkse staat, maar ook door een tot de verbeelding sprekend leidmotief als de trein en de spoorweg, die je als metafoor voor het leven kunt zien, maar die ook het begin van de roman verbindt met het slot.

Er zijn lezers dit ‘Anna Karenina’ afdoen als negentiende-eeuwse soap, maar daarvoor heeft het werk te veel psychologische diepgang en betekenis. Het keert de menselijke ziel binnenste buiten en onderwerpt die aan een haarscherpe analyse, waardoor de lezer niet alleen verzekerd is van urenlang leesplezier, maar ook zichzelf tegenkomt.

Dietske Geerlings

Lev Tolstoi – Anna Karenina. Vertaald door Hans Boland. Athenaeum, Polak & Van Gennip, Amsterdam. 1024 blz. 41,99