In de middeleeuwse literatuur werden vaak verhalen geschreven over personages die een voorbeeldig leven leiden maar ook verhalen waarin de duivel voorkwam waren geen uitzondering. Dit werden exempelen genoemd. Middeleeuwse verhalen leerden de lezers graag een lesje hoe voorbeeldig te leven en daardoor niet in de hel terecht te komen. Een voorbeeld van een middeleeuws exempel, waarvan de auteur niet bekend is, is het verhaal over ‘Mariken van Nieumeghen’. Het verhaal van Mariken speelt zich af in de Middeleeuwen in de stad Nijmegen en gaat over een jong meisje dat op een dag boodschappen gaat doen in Nijmegen en daar de duivel tegen het lijf loopt. Ze woont zeven jaren in liefde met hem samen maar krijgt spijt en doet boete. Ze verblijft lange tijd in een klooster met ijzeren ringen rondom haar hals en polsen. De ringen vallen af en daarmee zijn haar zonden vergeven. Is het verhaal van ‘Mariken van Nieumeghen’ typisch middeleeuwse literatuur?

Allereerst zijn verhalen over zonde, verleiding en vergeving thema’s die vaak voorkomen in de middeleeuwse literatuur. Dit werd een exempel genoemd, bedoeld

om een les te leren aan de mensen. Middeleeuwse exempelen zijn korte verhalen over goed en kwaad. Mensen kunnen toegeven aan de verleiding van de duivel of zich tot Maria of Jezus wenden. In de Middeleeuwen wilden mensen graag de hemel bereiken. Er werden verhalen verteld over heiligen die een voorbeeldig leven hadden geleid, zodat mensen geleerd werd hoe ze zelf moesten leven. In exempelen werd ook beschreven dat hoe slecht jeook nog geleefd had je door boete te doen altijd vergeven kon

worden. Er werd geloofd dat als je zonden niet vergeven waren door God je naar de hel zou gaan. Ook verhalen waarin de duivel voorkwam, zorgden voor angst in de Middeleeuwen. Mensen in de Middeleeuwen waren bang dat als je in zonde zou leven, de duivel je zou komen verleiden net als in het verhaal van ‘Mariken van Nieumeghen’. In het verhaal van ‘Mariken van Nieumeghen’ kan Mariken de verleiding van de duivel Moenen niet

weerstaan:“Ik voel me niet meer zo verschrikkelijk en heel inschikkelijk doe ik jouw wil”. Ze gaat zeven jaren met hem samenleven in Antwerpen Ze leeft al die jaren in zonde met hem. Ze krijgt berouw. Dit blijkt uit het fragment: “och, och, ik krijg zo’n berouw van mijn daden”. Door het dragen van drie ijzeren ringen, een van de ringen om haar hals en twee ringen om haar handen, kon Mariken uiteindelijk na vele jaren van haar zonden worden vergeven: “Ze zal ze dragen, deze ringen, zoveel dagen tot ze versleten zijn of het begeven. Dan pas worden de zonden vergeven: mét die banden zal ze haar zonden kwijt zijn”. 

Daarnaast werd in de middeleeuwse literatuur veel gebruik gemaakt van symboliek. Deze symboliek kwam vaak terug in bijvoorbeeld kleuren, getallen of dieren. Een voorbeeld van een kleurensymboliek is de kleur wit die stond voor zuiverheid. Ook in getallen kwam de symboliek terug. Het getal 3 en 7 zijn voorbeelden van heilige getallen. Het getal 3 staat voor volmaaktheid en het getal 7 naar de 7 vette en de 7 magere jaren uit de bijbel. De symboliek van getallen is ook goed terug te zien in ‘Mariken van Nieumeghen’. Mariken woont 7 jaar lang samen met de duivel in Antwerpen. Een ander voorbeeld van de symboliek  is dat de duivel Mariken 7 vrije kunsten wil leren:  “Mooi gezegd, maar onthou daarbij voordat wij tweeën in liefde verkeren, moet jij me de wetenschappen leren, alle zeven”.  Ook het getal 3 komt veel voor in het verhaal. Zo krijgt Mariken 3 ringen om. 

Een ander belangrijk kenmerk van de middeleeuwse literatuur was dat er veel in dichtvorm werd geschreven. De taal uit de periode 1200-1500 werd Middelnederlands genoemd. Er bestond nog geen standaardtaal maar taal bestond voornamelijk uit dialecten. Dit had o.a. te maken met de aparte staten die er waren. Middelnederlands is een verzamelterm van de verschillende dialecten. Tegen het einde van de Middeleeuwen spelen rederijkerskamers een belangrijke rol in de literatuur. Rederijkers hielden zich bezig met literatuur in dichtvorm. Er werden verenigingen opgericht van mensen die van literatuur hielden; rederijkerskamers. Een van de redenen dat in de Middeleeuwen teksten in dichtvorm werden geschreven was omdat teksten vooral voorgedagen werden. Er waren niet veel mensen die in die tijd die konden lezen en schrijven. Door de dichtvorm was de tekst makkelijker te onthouden. Het voordragen gebeurde vaak door voordrachtkunstenaars. ‘Mariken van Nieumeghen’ is een voorbeeld van een rederijkersstuk uit de late Middeleeuwen geheel geschreven in dichtvorm. Uit het fragment “O bedructe, nu is u lijden naest. Ic blijve staende wel so beraest” blijkt dit. 

Door de verschillende kenmerken kan het verhaal van ‘Mariken van Nieumeghen’ overduidelijk als een typisch voorbeeld van middeleeuwse literatuur worden gezien. De zonde die Mariken begaat door met de duivel samen te leven en uiteindelijk de vergeving voor deze zonde is typisch voor de middeleeuwse

literatuur. Hoe slecht je leven ook was geweest, door boete te doen, konden je zonden worden vergeven. De symboliek van de getallen 3 en 7 die door het hele stuk terugkomt bevestigt dat het stuk in de Middeleeuwen is geschreven. Tenslotte wordt dit bevestigd door de dichtvorm waarin ‘Mariken van Nieumeghen’ is geschreven. Kortom, ‘Mariken van Nieumeghen’ is een typisch voorbeeld van middeleeuwse literatuur. 

Bronvermelding 

Knippenberg, T. 1998. Literaire klassieken Mariken van Nieumeghen. Nederlands: Bulkboek. 

Syllabus literatuur Nederlands

4 vwo 2021-2022 

www.literatuurgeschiedenis.org/teksten/mariken-van-nieumeghen 

www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02533.php